XIX-XX yüzyılın zarfında Kafkasyanın müslüman toplumu pratik olarak doğrudan politik hayattan uzaktı. Aydınlar müslüman topluluğunun yönetimini kendi üzerine almaya çalışıyordu. Bütün bunlar kitlelerin onların düşüncelerini benimsemesinden değil ancak kitlelere yön verecek başka grupların olmamasından dolayıydı. Diğer hiçbir sosyal grup kendi sıralarından seçimlere aday göstermeyi, gösteriler düzenlemeyi, dilekçelerle başvurmayı beceremiyordu. Bütün bunlara rağmen, ahalinin gerçek faal desteğine sahip değildiler. Kitleler arasında aslında Rusya devletinde yaşanan değişikliklere karşı dinginlik ve ihmal hüküm sürüyordu ve tefekkürün şu seviyesi aydınların telaşına neden oluyordu.
Kafkasya XX yüzyılın eşiğinde
Toplumun eğitimli kesimi, kendilerinin ait olmadığı Hristiyanlık dünyasında ki Avrupa’nın liberal değerleri ile Rusya’nın sabit kölelik mutlakiyeti arasındaki net farkı görüyordu. Bu tabaka bir yandan kendi halkının gerikalmışlığına, diğer yandan da Rusyanın “uygarlığın yayılması iddialarına” gerçekçi, eleştirel bakış geliştirmeye çalışıyordu.
Rusya imparatorluğunun askeri-feodal mahiyeti bölgenin bütün sosyal-ekonomik ve kültürel hayatını önemli biçimde etkiliyordu. Rusyanın müslüman ahalisi ile ilgili Güney Kafkasyadakı sömürgeci politikası, kesinlikle var olan sosyal statüler sistemini değiştirerek, geleneksel yerli müslüman devletlerinin rolunu anlamlı bir biçimde küçültüyordu. Aynı zamanda hakimiyet bölgede idari verimlilik politikasının hafiyeleri gibi kullanılabilecek mevcut tesisatları desteklemeye çalışıyordu.
Bununla birlikte, bölgede iki – Rusya ile ona tabi olan Gürcistanın temsil ettiği Hristiyan ve geleneksel islam kültürlerinin olması yeni kuruluşun hayatta kalma ve kültürel uyum sorunlarının nöbetinde duran eğitimli, bilgili bayların meydana çıkmasına yol açtı. Yeni imparatorluğun eşit hukuklu vatandaşları olmak zorunluluğu yerel aydın tabakalarını yeni, yabancı kültürün ayrı-ayrı öğelerini benimsemeğe teşvik ediyordu.
Mevcut durum, yeni alıntıların pratik hayatta, dini esaslarla karşılaştırılma sorununa ve bununla birlikte halkın değerlerini olumsuz etkilemeyecek yönler arayıp bulmak zorunluluğunda kalan aydın tabakasının oluşumuna neden olmuştur.
Toplumun eğitimli kesimi kendinin ait olmadığı hristianlık dünyasında Avrupanın liberal değerleri ile Rusyanın sabit kölelik mutlakiyeti arasında aşikar fark koyuyordu. Bu tabaka bir yandan kendi halkının gerikalmışlığına, diğer yandan da Rusyanın “uygarlığın yayılması iddialarına” gerçekçi, eleştirel bakış düzenlemeye çalışıyordu. Onlar modern düşünce ve değerlerin benimsenilmesi sürecinde doğal çevrenin sosyal-psikolojik kriterlere göre tabakalaşmasını öneriyordu.
Kafkasyadakı Türk halklarının imkanlarını ve sosyal kuralların gerçekliğini çok iyi biliyor ve anlıyordular. Bu dönem çok ilginç bir dönem gibi tanınıyordu. Bu sosyal avrupa değerleri, liberalizm düşünceleri ile tanışlık ve anlama dönemi sayılır. Avrupa örneklerinden ilhamlanmak ona engel olmamış, aksine onun kendi milli düşüncelerinin gelişmesine katkıda bulunmuştur. Bu dönem geleneksel islami eğitim sistemine alternatif olarak, değiştirilmiş islam eğitim sistemi düşüncelerinin oluştuğu dönem idi. İlkokullardan başlayarak yüksek okullara kadar, öğretimin anadilde yapıldığı devlet eğitim merkezlerinin yaratılması planlanıyordu. O dönemde basın, Kafkasyanın Türk-Müslüman toplumunda adaptasyon ve entegrasyon süreçlerinin yeni ve başlıca katalizörü ve geleneksel zincirlenmiş toplumda gayeleri, düşüncelerin yayılmasına destek verecek tek etkili iletişim mekanizması idi.
İslam dünyasının XIX yüzyılın ikinci yarısında Avrupa Devletlerine nispetle düşüşü ve zayıflığının nedenleri, Güney Kafkasya’nın Müslüman camiası, aydınları ve ruhanileri arasında ortak tartışma konusuna dönüşmekteydi.
Tiflis’te “ Molla Nasreddin ” satirik dergisinin yayını bölgenin sosyal Hayatında ki en büyük ve en önemli olay oldu.
Bu material professor Şamil Qurbanovun tədqiqatları və nəşr olunan əsərləri, orijinal mənbələr sayılan Ömər Faiq Nemanzadənin əsərlər və xatirələri, tarixçilər və ədəbiyyatşünasların məqalələri, eləcə də şifahi, ailə və ictimaitarix həqiqətləri əsasında tərtib edilmişdir. Sayt yeni materiallarla tədricən və ardıcıl şəkildə yenilənəcək. Referanslar üçün “İstinadlar” -a baxın.
